Tekst Pien Heuts Beeld Martin de Bouter / getty images / De Beeldredaktie / Marco Okhuizen
De ouderenzorg is compleet vastgelopen. Senioren die hulp nodig hebben, komen terecht op lange wachtlijsten. Zorgprofessionals werken zich een slag in de rondte. Veel mantelzorgers branden op. Hoe trekken we de ouderenzorg weer vlot?
Verpleeghuiszorg werd afgeschaald, verzorgingshuizen afgeschaft, ouderen moesten zo lang mogelijk thuis blijven wonen. Aan gemeenten en wijkverpleging de schone taak hen daarbij te verzorgen en ondersteunen. De grootschalige hervorming van de ouderenzorg in 2015 heeft veel ellende en zeker geen verbetering gebracht. Wie kent ze niet? Schrijnende situaties van ouderen die niet de zorg krijgen die ze nodig hebben. Die thuis verkommeren en geen verpleeghuisplek kunnen krijgen. Zorgmedewerkers die zich uit de naad werken, maar achter de feiten aanlopen. En mantelzorgers die zorgprofessionals zouden moeten ontlasten, maar omdat ze zelf veelal in de ouderenzorg werken, dubbel worden belast. Den Haag wanhoopt: door de vergrijzing is er meer ouderenzorg nodig, lopen de zorgkosten compleet uit de hand en kampen we ook nog eens met een enorm personeelstekort.
Kitty Jong, vicevoorzitter FNV, is het helemaal zat. ‘We weten al decennia dat er tot 2040 steeds meer ouderen zijn die ook nog eens ouder worden. Dubbele vergrijzing heet dat. Ook het personeelstekort komt niet uit de lucht vallen. Daar is nooit op ingespeeld. Er is in Den Haag geen langetermijnvisie. Het gevolg is dat ouderenzorg minder toegankelijk is geworden en je alleen als het thuis écht niet meer gaat op een wachtlijst voor het verpleeghuis terechtkomt.’
Volgens Jong is het de hoogste tijd voor een breed maatschappelijk debat over de ouderenzorg. ‘Het is niet voor niets een grondrecht dat je, ook als je ouder bent, recht hebt op zorg. En dat kost wat. De vraag is: hoeveel is het ons als samenleving waard om de ouderenzorg weer op orde te krijgen en toegankelijk voor iedereen te maken? Er zijn gewoon geen goedkope oplossingen meer. Als we die discussie niet starten, dan zal de tweedeling verder groeien tussen senioren die het kunnen betalen om waardig oud te worden en degenen die dat niet kunnen. ’
Zo’n half miljoen werkers in de verpleging, verzorging en thuiszorg hebben te maken met onaantrekkelijke roosters, slechte contracten, een loon dat gemiddeld 9 procent achterloopt bij beroepen in marktsectoren én zware arbeidsomstandigheden. De werkdruk is hoog, niet alleen door tekorten maar ook door alle verplichte administratieve rompslomp.
Jong: ‘Als loon, arbeidsvoorwaarden en vertrouwen zouden worden verbeterd, dan ontstaat er misschien weer interesse voor het vak. Waar ik me aan stoor is dat wordt gedaan alsof de tekorten de oorzaak zijn van de vastlopende ouderenzorg. Maar ze zijn het gevolg van eerdere ingrepen van politiek en werkgevers. In de zorgvisie van de FNV pleiten we er dan ook voor met marktwerking in zorg en welzijn te stoppen. Waarom als gemeente niet gewoon één fatsoenlijke zorgaanbieder uitkiezen, die goede arbeidsomstandigheden biedt en goed werk levert? Waarom niet stoppen met de ouderenzorg tot afvoerputje van de gemeentebegroting te maken?’
Een ander afvoerputje dreigt de mantelzorg te worden. 5 miljoen mantelzorgers zorgen voor partner, ouders, buren en bekenden door af en toe een boodschap te doen, even te stofzuigen of mee te gaan naar dokter of ziekenhuis. Maar een deel van hen is nu een onmisbare schakel geworden in de zorg thuis. En ook in verpleeghuizen dragen ze bij aan de verzorging van naasten. Vooral de 1 miljoen intensieve mantelzorgers hebben het zwaar; veelal vrouwen die werk en mantelzorg combineren.
‘Los van dat je niet moet willen dat mantelzorgers zoveel officiële zorgtaken hebben, moet je ze beschermen’, vindt Jong. ‘In onze visie op mantelzorg stellen we dat ze er niet in inkomen op achteruit mogen gaan, dat betaald mantelzorgverlof wordt ingevoerd en dat er betere ondersteuning komt. Maar nogmaals, eerst investeren in de basis: een rechtvaardig ouderenzorgsysteem. En dan verder bouwen.’
Ouderenzorg wordt via verschillende zorgwetten gefinancierd.
Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo): sinds 2015 zijn gemeenten verantwoordelijk voor zorg en ondersteuning van ouderen.
Zorgverzekeringswet (Zvw): deze vergoedt de wijkverpleging voor senioren die thuis wonen met zorg.
Wet langdurige zorg (Wlz): hier vallen ouderen onder die permanent 24 uurszorg en -toezicht nodig hebben, thuis of in het verpleeghuis.
‘Ik ben een echt zorgtype, zeggen mensen. Dat komt ook door mijn zusje met downsyndroom. Na bij zorgorganisatie Magenta als maatschappelijk medewerker en verzorgende te hebben gewerkt, volg ik daar nu de opleiding tot verpleegkundige. Het is een mooi vak, maar de werkdruk is hoog en het loon laag. Als ik nachtdienst heb, ben ik verantwoordelijk voor 49 bewoners. Omdat alleen mensen met complexe zorg nog in een verpleeghuis wonen, is dat pittig. En ’s morgens wil iedereen het liefst tegelijk uit bed. Ik probeer de tijd te nemen; mensen hebben het verdiend om goede zorg te krijgen. Dat wil ik ook voor mijn zusje. Dan werk ik maar wat langer door.’
‘Het bevalt me niet dat zorgmedewerkers steeds meer zorgbemiddelaars worden. Het afwentelen van taken op mantelzorgers en vrijwilligers is geen oplossing. Zij krijgen een eendaagse training om medicatie toe te dienen, steunkousen aan te trekken en te injecteren. Mantelzorgers mogen niet opdraaien voor het sluiten van bejaardenhuizen en het personeelstekort. Maak het vak aantrekkelijker. Vraag als politiek wat zorgmedewerkers nodig hebben. Geef ze erkenning. En maak van mantelzorg betaalde zorg.’
‘Rond mijn 20e – ik was net Nederlands gaan studeren – ben ik voor het eerst echt gaan mantelzorgen. Mijn vader kreeg een dwarslaesie. Mijn moeder was uit het lood geslagen. De zorg kwam grotendeels op mijn schouders terecht. Ook die voor mijn moeder later. Pas eind 2020 kwam er met haar overlijden een einde aan bijna een leven lang heel intensief mantelzorgen. Het heeft mijn leven bepaald. Mede hierdoor ben ik uiteindelijk volledig arbeidsongeschikt geraakt.’
‘Voor mantelzorg kies je niet; je wordt voor het blok gezet. Bijvoorbeeld alle keren dat mijn moeder na een operatie snel uit het ziekenhuis werd ontslagen en er geen thuiszorg beschikbaar was. Wie doet dan de boodschappen, kookt, poetst en zorgt? Omdat ik aanvankelijk bij de VU een meedenkende leidinggevende had, lukte het enigszins om werk en dagelijkse mantelzorg te combineren. Maar het sloopte me, ook fysiek. De druk en verantwoordelijkheid zijn zo enorm. Toch ben ik heel dankbaar dat mijn moeder veilig in haar eigen huis is overleden. Door de zorg en het vele tillen kon ik niet meer lopen. Ondanks een herniaoperatie heb ik een blijvend rugprobleem. De FNV heeft me bijgestaan bij de WIA-procedure. Ik heb echt met liefde voor mijn ouders gezorgd, maar betaal nu wel de rekening.’