‘Diversiteit en inclusiviteit in kinder- en jeugdboeken moet vanzelfsprekend zijn’

De kinder- en jeugdboekenwereld is nog altijd behoorlijk wit

De kinder- en jeugdboekenwereld is nog altijd behoorlijk wit. En dat terwijl boeken een belangrijke rol spelen bij het vormen van zelfbeeld door kinderen. Herkenbare personages brengen jonge lezers op nieuwe ideeën en geven toekomstperspectief. Daarom is het nodig dat uitgevers, auteurs en illustratoren aandacht besteden aan diverse en inclusieve boeken, vinden kinderboekenschrijfster Martine Letterie en Aisha Plein, oprichter van de Inclusieve Kinderboekenclub.

Jullie zitten in het bestuur van IBBY-Nederland en reiken in die hoedanigheid ook de tweejaarlijkse Jenny Smelik-IBBY Prijs uit, waarbij kinder- en jeugdboeken onder de aandacht worden gebracht waarin culturele diversiteit een vanzelfsprekende rol speelt. Waarom is die prijs zo belangrijk?

Martine: “Veel mensen bezoeken alleen de standaard boekenwinkel, waar een selectie boeken op een tafel wordt uitgelicht. Vaak zijn dat juist nog niet de diverse en inclusieve boeken en weten mensen dus niet van het bestaan af. De prijs genereert bekendheid. Vestigt meer aandacht op deze thema’s bij een groter publiek. En dus ook bij de doelgroep; kinderen en jeugd.”

Aisha: “En dat helpt. Het aantal aanmeldingen – ingestuurde boeken door uitgevers – verdubbelde afgelopen jaar ten opzichte van de twee jaar ervoor. In 2022 won ‘Smaakspoken’ van Daan Faber. Een boek met een prachtig verhaal, dat je meeneemt en opslurpt. En dat een positief in plaats van een problematiserend beeld van verschillende culturen geeft. Diversiteit hoeft ons namelijk helemaal niet van elkaar te verwijderen, het kan ons juist met elkaar verbinden.”

Wat betekenen termen als diversiteit en inclusiviteit volgens jullie?

Aisha: “Diversiteit gaat over de verschillen tussen mensen. Dat kun je breed interpreteren: afkomst, leeftijd, geaardheid, politieke overtuiging. Inclusiviteit is dat die verschillen er gewoon kunnen zijn. En dat je die zelfs positief kunt benadrukken. In een inclusieve samenleving luister je naar elkaar, bijvoorbeeld als mensen aangeven dat ze zich niet gezien voelen of zich achtergesteld voelen. Ieders stem is even belangrijk en dus moet iedereen de kans krijgen om aan het woord te zijn.” 

Martine: “Binnen onze eigen bubbel hebben we het steeds meer over hoe we met respect met elkaar omgaan. Maar daarbuiten laten we het nog wel eens links liggen. Terwijl het belangrijk is om de verbinding met elkaar te blijven zoeken, ongeacht de verschillen die er tussen mensen zijn. Inclusiviteit gaat voor mij over medemenselijk zijn voor ál onze medemensen.”

Hoe ontwikkelen diversiteit en inclusiviteit zich in kinder- en jeugdboeken?

Martine: “In de jaren ’70 en ’80 was er al een licht bewustzijn dat er aandacht voor diversiteit moest zijn in boeken voor kinderen. Al kon een uitgever toen nog zeggen: ‘dit boek gaat over een klas met alleen maar witte kinderen, laten we één van die kinderen Mohamed noemen’. Maar daarmee ben je natuurlijk helemaal niet divers, laat staan inclusief. In het meest ideale geval is er een jongen die Mohamed heet, zit er een kind in een rolstoel, is er een meisje met twee moeders, maar gaat het verhaal niet dáárover. De zoektocht naar manieren om álle kinderen zich in verhalen te laten herkennen, is de afgelopen jaren flink op de voorgrond getreden.” 

Aisha: “Dat zie je ook in de aanbiedingsbrochures van uitgeverijen. Sinds een paar jaar wordt het ook door uitgeverijen veel meer naar buiten toe gepresenteerd. Ik zie ook meer auteurs en illustratoren van kleur. En er komt meer aanbod. Diversiteit en inclusiviteit hebben meer prioriteit gekregen. Thema’s als afkomst, identiteit, seksuele oriëntatie, gender, beperkingen, neurodiversiteit: je ziet ze gelukkig steeds vaker terug in boeken. Een goede zaak. Al hoop ik vooral dat het geen modeverschijnsel is. Iets waar we ons alleen mee bezighouden omdat er in veel sectoren aandacht voor is. Want volgens mij staan we nog steeds aan het begin van de échte verandering. En moeten we ervoor waken dat we niet blijven hangen in stereotypen.” 

Martine: “Daar ben ik het helemaal mee eens. Eigenlijk zou diversiteit en inclusiviteit in kinder- en jeugdboeken vanzelfsprekend moeten zijn.”

Waarom is dat zo belangrijk?

Martine: “Omdat het kinderen helpt zichzelf te zijn. Ik merk dat ook wanneer ik als schrijver scholen bezoek. Praat ik in klassen over thema’s als vluchtelingen, migranten, beperkingen en ziekte, dan zie ik herkenning bij kinderen. Mijn laatste boek, ‘Kinderen van ver’, gaat over vluchtelingenkinderen. Dat ontstond toen kinderen tijdens zo’n schoolbezoek vroegen waarom ik hun verhaal niet opschreef, want daarover lazen ze niets terug. Het helpt kinderen enorm om zichzelf te herkennen in een verhaal. En het helpt klasgenootjes, die dan veel beter begrijpen waar hun vriendje of vriendinnetje vandaan komt.”

Aisha: “Dat blijkt ook uit wetenschappelijk onderzoek, dat kinderen zichzelf en anderen beter begrijpen als ze erover lezen. Ik herken dat zelf ook. Ik ben van Surinaamse afkomst. Toen ik opgroeide, waren de personages van kleur in de boeken die ik las nooit het hoofdpersonage. Wat wel gebeurde, is dat de witte hoofdpersoon ging eten bij een Surinaams personage. Dat gerecht kwam me dan heel bekend voor. Als ik zoiets kleins voor het eerst las, leefde ik op. Het was bijzonder, het maakte me blij. Maar het kwam maar heel weinig voor.”

Is daar een kentering in te zien? 

Aisha: “Het is nog steeds zoeken naar een speld in de hooiberg. Daarom deel ik op mijn Instagram-account @inclusievekinderboekenclub boeken met de focus op diversiteit in de breedste zin van het woord. Met een personage dat twee moeders heeft of blind is bijvoorbeeld. Daarbij let ik ook op stereotyperingen en of personages van kleur niet alleen maar bijfiguren zijn bijvoorbeeld.”

Martine: “Daarom is het juist zo belangrijk dat kinder- en jeugdboekenschrijvers meer aandacht krijgen voor de thema’s, zodat er meer boeken beschikbaar komen. Dat is ook helemaal niet zo ingewikkeld als het lijkt; inspiratie voor een verhaal kan overal vandaan komen. Van schoolbezoeken, maar ook in het dagelijks leven. Ik sprak jaren geleden met een journalist, die vertelde over haar dove zoon en hoe ze daarmee omging. Dat bleef hangen. Later schreef ik er met Caja Cazemier een boek over. En zo komen er in andere boeken van mijn hand bijvoorbeeld ook personages voor met het syndroom van Down.” 

Aisha: “Het moet vooral niet geforceerd zijn, niet aan de hand van vinkjes. We willen allemaal een mooi boek lezen, een oprecht verhaal.”